خدا شناسی از نگاه قرآن و اهل بیت

14. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: چون بهشتیان به بهشت درآیند، ندا داده مى‏شوند: اى بهشتیان! خداوند به شما وعده‏اى داده است که آن را ندیده‏اید.

بهشتیان مى‏گویند: آن وعده چیست؟ مگر نه این که خداوند، ما را روسفید گردانید و آتش را از ما به دور ساخت و ما را به بهشت درآورد؟!

پس، پرده کنار مى‏رود و آن [وعده الهى‏] را مى‏بینند. به خدا سوگند، خداوند به آنان چیزى عطا نکرده است که نزد آنان، محبوب‏تر از آن وعده باشد!

15. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: [خدایا!] از تو درخواست مى‏کنم خشنودى به قضا [یت‏] را. از تو درخواست مى‏کنم زندگى خوش پس از مرگ را. از تو درخواست مى‏کنم لذّت نگاه به رویَت را و شوق دیدارت را، و مصون ماندن از رنجى زیانبار و فتنه‏اى گم‏راهساز را.

16. امام على علیه السلام: خوش ندارم در کودکى بمیرم و به بهشت بروم، در حالى که بزرگ نشده‏ام، تا این که پروردگارم را بشناسم.

17. امام زین العابدین علیه السلام: معبود من! چه لذّتبخش اند خطوراتى که بر اثر یاد تو به دل‏ها الهام مى‏شوند! و چه شیرین است حرکت به سوى تو با نیروى وهم‏ «1» و پیمودن راه‏هاى غیب! و چه خوش است طعم محبّت تو! و چه گواراست نوشیدن [شراب‏] قُرب تو! پس، ما را از این که از خود برانى و دور کنى، در پناه خویش بگیر.

18. امام صادق علیه السلام: اگر مردم بدانند که شناخت خداوند عز و جل چه ارزشى دارد، هرگز به زرق و برق زندگى دنیا و ناز و نعمت آن- که خداوند، دشمنان را از آن بهره‏مند ساخته است- چشم نمى‏دوختند، و دنیاى آنان در نظرشان پست‏تر از خاک زیر پایشان مى‏بود، و از شناخت خداوند عز و جل متنعّم مى‏گشتند، و از آن، چنان لذّت مى‏بردند که شخصى از بودن دائمى در باغ‏هاى بهشت به همراه اولیاى خدا لذّت مى‏برد.

شناخت خداوند عز و جل انیس هر بى‏کسى، و یار هر تنهایى، و روشنى‏بخش هر تاریکى‏اى، و نیرودهنده هر ناتوانى، و شفابخش هر بیمارى است.

ر. ک: ص 409 (خدا/ مبحث دوم/ فصل یکم: ارزش توحید)

و دانش‏نامه عقاید اسلامى: ج 5 ص 11 (خداشناسى/ بخش دوم/ فصل یکم: ارزش توحید).

______________________________

(1). وهم، به خطورات ذهنى گفته مى‏شود (مجمع البحرین: «وهم»). نیز بر قوّه وهمیه از حواسّ باطنى، اطلاق مى‏گردد و کار آن، ادراک معانى جزئىِ متعلّق به محسوسات است. این، غیر از حواسّ ظاهرى است؛ زیرا حضور مادّه در وهم، برخلاف حس، شرط نیست (کشّاف اصطلاحات الفنون: مادّه «وهم»).

14. رسول اللَّه صلى الله علیه و آله: إِذا دَخَلَ أَهلُ الجَنَّةِ الجَنَّةَ نودوا: یا أَهلَ الجَنَّةِ، إِنَّ لَکُم عِندَ اللَّهِ مَوعِداً لَم تَرَوهُ. فَقالوا: وما هُوَ؟ ألَم یُبَیِّض وُجوهَنا، ویُزَحزِحنا عَنِ النَّارِ، ویُدخِلنَا الجَنَّةَ؟ قالَ: فَیُکشَفُ الحِجابُ، قالَ: فَیَنظُرونَ إِلَیهِ، فَوَاللَّهِ ما أَعطاهُمُ اللَّهُ شَیئاً أحَبَّ إِلَیهِم مِنهُ. «4»

______________________________

(4). مسند ابن حنبل: ج 9 ص 240 ح 23980، سنن الترمذی: ج 4 ص 687 ح 2552 و ج 5 ص 286 ح 3105، سنن ابن ماجة: ج 1 ص 67 ح 187، صحیح ابن حبّان: ج 16 ص 471 ح 7441 کلّها عن صهیب نحوه، کنز العمّال: ج 14 ص 447 ح 39205.

15. عنه صلى الله علیه و آله: أَسأَ لُکَ الرِّضاءَ بَعدَ القَضاءِ، وأَسأَ لُکَ بَردَ العَیشِ بَعدَ المَوتِ، وأَسأَ لُکَ لَذَّةَ النَّظَرِ إِلى‏ وَجهِکَ، وَالشَّوقَ إِلى‏ لِقائِکَ، فی غَیرِ ضَرّاءَ مُضِرَّةٍ، ولا فِتنَةٍ مُضِلَّةٍ. «1»

[3090]

16. الإمام علیّ علیه السلام: ما یَسُرُّنی لَو مِتُّ طِفلًا وأُدخِلتُ الجَنَّةَ ولَم أکبُر فَأَعرِفُ رَبّی عز و جل. «2»

17. الإمام زین العابدین علیه السلام: إِلهی، ما ألَذَّ خَواطِرَ الإِلهامِ بِذِکرِکَ عَلَى القُلوبِ! وما أَحلَى المَسیرَ إِلَیکَ بِالأَوهامِ فی مَسالِکِ الغُیوبِ! وما أَطیَبَ طَعمَ حُبِّکَ! وما أَعذَبَ شُربَ قُربِکَ! فَأَعِذنا مِن طَردِکَ وإِبعادِکَ. «3»

18. الإمام الصادق علیه السلام: لَو یَعلَمُ النَّاسُ ما فی فَضلِ مَعرِفَةِ اللَّهِ عز و جل ما مَدّوا أَعیُنَهُم إِلى‏ ما مَتَّعَ اللَّهُ بِهِ الأَعداءَ مِن زَهرَةِ الحَیاةِ الدُّنیا ونَعیمِها، وکانَت دُنیاهُم أَقَلَّ عِندَهُم مِمّا یَطَؤونَهُ بِأَرجُلِهِم، ولَنَعِموا بِمَعرِفَةِ اللَّهِ- جَلَّ وعَزَّ-، وتَلَذَّذوا بِها تَلَذُّذَ مَن لَم یَزَل فی رَوضاتِ الجِنانِ مَعَ أَولِیاءِ اللَّهِ.

إِنَّ مَعرِفَةَ اللَّهِ عز و جل آنِسٌ مِن کُلِّ وَحشَةٍ، وصاحِبٌ مِن کُلِّ وَحدَةٍ، ونورٌ مِن کُلِّ ظُلمَةٍ، وقُوَّةٌ مِن کُلِّ ضَعفٍ، وشِفاءٌ مِن کُلِّ سُقمٍ. «4»

راجع: ص 463 (اللَّه/ المبحث الثانی/ الفصل الأوّل/ قیمة التوحید)

وموسوعة العقائد الإسلامیّة: ج 3 ص 359 (معرفة اللَّه/ القسم الثانی/ الفصل الأوّل: قیمة التوحید).

______________________________

(1). سنن النسائی: ج 3 ص 55 عن عمّار بن یاسر، المعجم الکبیر: ج 5 ص 157 ح 4932 عن زید بن ثابت، صحیح ابن حبّان: ج 5 ص 305 ح 1971 عن عطاء بن السائب عن أبیه، السنّة لابن أبی عاصم: ص 186 ح 427 عن فضالة بن عبید؛ مکارم الأخلاق: ج 2 ص 31 ح 2069 نحوه.

(2). حلیة الأولیاء: ج 1 ص 74 الرقم 4 عن أبی الفرج، ربیع الأبرار: ج 2 ص 60، کنز العمّال: ج 13 ص 151 ح 36472.

(3). بحار الأنوار: ج 94 ص 151 ح 21 نقلًا عن بعض کتب الأصحاب.

(4). الکافی: ج 8 ص 247 ح 347 عن جمیل بن درّاج.

دانشنامه قرآن و حدیث، ج‏5، ص: 130

اللَّه، در قرآن و حدیث‏

از منظر قرآن و احادیث، نام «اللَّه»، مهم‏ترین نام آفریدگار جهان است و بیش از سایر نام‏هاى او «1» کاربرد دارد. این نام در قرآن کریم، 2816 بار تکرار شده است.

امام على علیه السلام در باره اهمّیت لفظ جلاله (اللَّه) مى‏فرماید:

اللَّه، أعظَمُ اسمٍ مِن أسماءِ اللَّهِ عز و جل، وَ هُوَ الاسمُ الَّذى لا یَنبَغى أن یُسمّى‏ بِهِ غَیرُ اللَّهِ، وَ لَم یَتَسَمَّ بِهِ مَخلوقٌ. «2»

اللَّه، بزرگ‏ترین نام از نام‏هاى خداوند است و نامى است که سزاوار نیست غیر خدا به آن نامیده شود و هیچ مخلوقى بِدان نامیده نشده است.

با تأمّل در احادیثى که کلمه «إله» و «اللَّه» را تفسیر کرده‏اند، روشن مى‏گردد که لفظ جلاله در اصل، مشتق است و معانى مختلفى که براى مبدأ اشتقاق آن در منابع لغت ذکر شده است، نه تنها با هم تعارضى ندارند، بلکه هر یک به بخشى از مفهوم گسترده لفظ جامع جلاله اشاره دارند. بدین جهت هم، در برخى از احادیث، این معانى در کنار هم قرار گرفته‏اند، چنان که امام على علیه السلام مى‏فرماید:

اللَّه، مَعناهُ المَعبودُ الَّذى یألَهُ فِیهِ الخَلقُ وَ یُؤلَهُ إلَیهِ، وَ اللَّهُ هُوَ المَستورُ عَن دَرکِ الأبصارِ، المَحجوبُ عَن الأوهامِ وَ الخَطَراتِ. «3»

______________________________

(1). پس از «اللَّه»، نام‏هاى «رحیم» با دویست و بیست و هفت بار «رحمان» با صد و پنجاه و هفت بار و «علیم» با صد و شصت بار، نام‏ها و صفات پُرکاربرد خداوند در قرآن‏اند. بسیارى از نام‏ها و صفات نیز فقط یک بار در قرآن به کار رفته است، مانند: «الاوّل»، «الآخر» و «صمد» و .... براى آگاهى بیشتر از این نام‏ها و صفات، ر. ک: دانش‏نامه عقاید اسلامى: ج 5 (خداشناسى/ بخش 3 و 4).

(2). ر. ک: ص 184 ح 56.

(3). ر. ک: ص 512 ح 22.

دانشنامه قرآن و حدیث، ج‏5، ص: 131

اللَّه، به معناى معبودى است که خلق در او حیران‏اند و به او پناه برده مى‏شود، و خدا، آن کسى است که از دریافت دیده‏ها پنهان است و از وهم‏ها و اندیشه‏ها پوشیده است.

البتّه لفظ جلاله، به تدریج از مفهوم اشتقاقى خود، جدا شده است و به صورت عَلَم براى ذات واجب الوجود و در بر گیرنده تمامى صفات کمال، استعمال مى‏گردد.

مباحث خداشناسى از منظر قرآن و حدیث را- که از اهمیّت بسیارى برخوردارند-، مى‏توان در سه بخش خلاصه کرد:

یک. شناخت خدا و نقش آن در زندگى‏

بخش اوّل، به آیات و احادیثى اختصاص دارد که به اصل وجود خدا و شناخت حقیقة الحقایق مربوط اند. مسائلى که در این بخش بدانها پرداخته شده، عبارت‏اند از: ارزش خداشناسى و نقش آن در تکامل انسان، برکات اعتقاد به خدا در زندگى فردى و اجتماعى، راه‏نمایان درونى و برونى انسان به آفریدگار جهان، راه‏هاى خداشناسى، نشانه‏هاى روشن وجود خدا، رمزِ دستیابى به بالاترین مراتب خداشناسى- که همان معرفت شهودى است-، مرزهاى خداشناسى، حجاب‏هاى میان انسان و خدا، و موانع خداشناسى.

دو. توحید و مراتب آن‏

توحید، اساس خداشناسى است و بدون آن، اعتقاد به وجود خدا کامل و ثمربخش نیست، چنان که امام على علیه السلام مى‏فرماید:

أوّلُ الدّینِ مَعرِفَتُهُ، وَ کَمالُ مَعرِفَتِهِ التَّصدیقُ بِهِ، وَ کَمالُ التَّصدیقِ بِهِ تَوحیدُهُ. «1»

______________________________

(1). ر. ک: ص 408 ح 1.

دانشنامه قرآن و حدیث، ج‏5، ص: 132

آغاز دین، شناخت خداست، و کمال شناخت او، باور آوردن به اوست، و کمال باور آوردن به او، یگانه دانستن اوست.

بخش دوم از آیات و احادیثى که ذیل عنوان «اللَّه» آمده‏اند، به تبیین ارزش عقیده به یگانگى خدا و مراتب آن، اختصاص دارد. در یک جمله، موحّد واقعى، آن است که خداوند متعال را در ذات، صفات و افعال، یکتا بداند، براى او در آفرینش، ربوبیّت و تدبیر جهان، شریک قائل نباشد، در قانون‏گذارى و تشریع احکام، شرک نورزد وتنها از قانون او در زندگى فردى و اجتماعى پیروى کند، و تنها از او و کسانى که او امر مى‏کند، اطاعت نماید و تنها او را بپرستد.

سه. شناخت نام‏ها و صفات خداوند

در باره نام‏ها و صفات خداوند متعال، پرسش‏هاى مختلفى وجود دارد که در مبحث خداشناسى باید به آنها پاسخ داد، مانند این که: خداوند متعال، چند اسم و صفت دارد؟ نام‏ها و صفات خداوند، به چه معنا هستند؟ و چه تفاوتى میان نام‏ها و صفات خدا با نام و صفات دیگران وجود دارد؟ نام‏هاى خدا چند قسم‏اند؟ مقصود از نام‏هاى لفظى و تکوینى چیست؟ مقصود از اسم اعظم خدا چیست؟ نام‏هاى خداوند، چه نقشى در تدبیر جهان دارند؟ و بالأخره، شخص موحّد چگونه باید در مورد صفات خداوند بیندیشد؟

در بخش سوم از عنوان «اللَّه»، با الهام از آیات قرآن و احادیث اسلامى، به این پرسش‏ها پاسخ داده مى‏شود.

گفتنى است که آنچه در این جا آمده، گزیده‏اى از مطالبى است که در دانش‏نامه عقاید اسلامى در مورد خداشناسى آمده است و براى آگاهى از تفصیل آن و نیز مباحث مربوط به شرح نام‏ها و صفات خداوند، مراجعه به دانش‏نامه مورد اشاره، ضرورى است.

مطالب رو به ترتیب طبقه بندی موضوعی بخونید.

طبقه بندی موضوعی پایین صفحه هست.

اولین مطلب بالاترین مطلب در ستون طبقه بندی موضوعی هست و مطلب دوم مطلب پایینی و همین روال برای مطالب سوم و چهارم و ... .

دانشنامه قرآن و حدیث، ج‏5، ص: 128

کلمه «اللَّه»، زیباترین نام، دل‏رباترین کلام و پُرمحتواترین کلمه در نزد اهل معرفت است؛ نام حقیقتى که همه حقایق، به او باز مى‏گردند: «وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُ الْأَمْرُ کُلُّهُ». «1»

حقیقت این نام، آن گونه که هست، جز براى صاحب آن، مکشوف نیست و هیچ کس به کُنه شناخت او نمى‏رسد و جز او، هویّت او را نمى‏داند.

و امّا آنچه در منابع لغت و نصوص (متون) اسلامى در تفسیر این لفظ آمده است:

اللَّه، در لغت‏

بنا بر مشهور، لفظ جلاله، از «ألَهَ» یا «وَلَهَ» و یا «لاه» مشتق است و برخى، آن را غیر مشتق دانسته‏اند که ابتدائاً براى ذات واجب الوجود وضع شده است. علّامه مجلسى در این باره مى‏گوید:

و اختلف فى لفظ الجلالة فالمشهور أنّه عربى مشتق إمّا من أله بمعنى عبد، أو من أله: إذا تحیّر، إذا العقول تتحیّر فى معرفته، أو من ألهت إلى فلان أى سکنت إلیه، لأنّ القلوب تطمئنُّ بذکره و الأرواح تسکن إلى معرفته أو من أله: إذا فزع من أمر نزل علیه، و ألهه غیره: أجاره، إذ العابد یفزع إلیه و هو یجیره، أو من أله الفصیل:

إذا ولع بأمّه، إذ العباد یولعون بالتضرّع إلیه فى الشدائد، أو من وله: إذا تحیّر و تخبّط عقله و کان أصله ولاه فقلبت الواو همزة لاشتقال الکسرة علیها، أو من لاه‏

______________________________

(1). هود: آیه 123.

دانشنامه قرآن و حدیث، ج‏5، ص: 129

مصدر یلیه لیهاً و لاهاً: إذا احتجب و ارتفع، لأنّه تعالى محجوب عن إدراک الأبصار و مرتفع على کلّ شى‏ء و عمّا لا یلیق به. و قیل: إنّه غیر مشتقّ و هو علم للذات المخصوصة وضع لها ابتداءاً. و قیل: أصله «لاها» بالسریانیّة فعرّب بحذف الألف الأخیرة و إدخال اللام علیه. «1»

در ریشه واژه «اللّه»، اختلاف وجود دارد. مشهور این است که این واژه عربى و از «أله» به معناى «پرستید» مشتق شده است. و یا از «أله» به معناى «حیران شد» است؛ زیرا عقل در شناخت او حیران است. یا از «ألهت إلى فلان» است که به معناى با او آرامش یافته است؛ زیرا دل مردمان با یاد او آرام مى‏گیرد و با شناخت او تسکین مى‏یابد. یا از أله به معناى به فغان آمدن از گرفتارى است. «ألهه غیره»، یعنى او را پناه داد؛ زیرا عابد به او متوسّل مى‏شود و او هم وى را پناه مى‏دهد. یا از «أله الفصیل» است که اشتیاق بچّه به مادرش است؛ زیرا بندگان در گرفتارى‏ها به درگاه او التماس مى‏کنند. یا از «وله» است وقتى که عقل، متحیّر و سر در گم مى‏شود و اصل آن از «وِلاه» است که به خاطر مکسور بودن، و او، تبدیل به همزه شده است. یا از «لاه» است که مصدرش لیهاً و لاهاً مى‏آید، به معناى «پوشیده شد» و «بالا رفت» است؛ زیرا خداوند از دیده‏ها پنهان است و از هر شیئى و هر آنچه شایسته او نیست، برتر است. گفته‏اند: این کلمه، مشتق نیست و اسم عَلَم براى ذات مخصوص است و از همان ابتدا براى آن وضع شده است. نیز گفته‏اند که اصل آن از لاهاى سریانى است و معرب شده و الف آخر آن حذف شده و لام به آن افزوده شده است.

بنا بر مشتق بودن لفظ جلاله، کلمه «اللَّه» به تناسب مبدأهاى اشتقاق آن، داراى این معانى است: معبود، ذاتى که اندیشه‏ها در شناخت حقیقت او متحیّرند، ذاتى که دل‏ها به یاد او آرام مى‏گیرند، پناهگاهى که مردم در سختى‏ها به او پناه مى‏برند، حقیقتى که از دیده‏ها پوشیده است.

______________________________

(1). بحار الأنوار: ج 3 ص 226.

دانشنامه قرآن و حدیث، ج‏5، ص: 130

امّا بنا بر این که لفظ جلاله، عَلَم باشد، این لفظ، نام است براى ذات جامع صفات جمال و جلال.